Ђдђби ђсђрнећ тљп бурычы турында сљйлђгђндђ, без, барыннан да элек, аныћ њз заманын, хђзерге халык тормышын, иќади чагылдыру дђрђќђсен, тирђнлеген, њз чорыныћ ић мљџим бурычларына ќавап бирњен књз алдында тотабыз. Чын сњз остасы, сизгер џђм кић карашлы ђдип њз заманы куйган идея–эстетик талђплђрдђн читтђ яшђми, ул халык тормышында барган тарихи њзгђрњ, яћару процессыныћ ић алдынгы сафында бара. Џђр чын язучы–ђдипнећ иќатында теге яки бу рђвештђ тарихилык сизелми калмый, чљнки ансыз халык характерын, хђзерге њсеш баскычын тирђнтен аћлап та, сђнгатьчђ сурђтлђп тђ булмый. "Тарихи роман язу љчен, – ди Добролюбов, авторда зур поэтик сиземлђњ џђм тарихи талант булырга, тљрле џђм тљпле белем булырга тиеш”. Тарихи џђм тарихи–революцион романнарныћ нигезендђ, классик язучылар ђйткђнчђ, халык фикере, халык турындагы фикер ята, тљп рухны, тљп юнђлешне шул билгели. Якуб Зђнкиев романы да классикларныћ шул бљек традициялђрен дђвам иттереп, яћа тарихи шартларда, њз заманыныћ бљек идеаллары яктылыгында, иќатында њстерде, кабатланмас яћа сђхифђлђр ачты. "Иртеш таћнары”н Ибраџим Газиныћ "Онытылмас еллар” трилогиясе кебек "халык эпопеясы” дип атарга була. Бу роман халыкта революцион аћ њсњ процессын, революция џђм гражданнар сугышы чорын, колхозлашу џђм Бљек Ватан сугышы елларын тарихи дљрес џђм кић итеп тасвирлавы белђн, проблемаларныћ тљрлелеге, књп планлы композицион тљзелеше, ђсђрдђ буйдан–буйга њстерелгђн онытылмаслык типик герой характерлары белђн џђм бљтен ђсђр халык рухы, халыкныћ уй–хислђре дљньясы, њз дђверенећ социаль–политик, психологик каршылыкларын тирђнтен чагылдыруы белђн аерылып тора. "Иртеш таћнары” дилогиясенећ идея–художество кљче џђм кыйммђте дђ менђ шунда књренђ.

Якуб Зђнкивнећ "Иртеш таћнары” себер татарлары тормышыныћ бер тарихи дђверен (ХХ гасыр) ићлђгђн ђсђр. Язучы ђсђр геройлары язмышы аша халык тарихын, татар миллђтенећ аянычлы язмышын, героик кљрђшен, тарихи њсеш юлын, рухи байлыгын, гасыр эчендђге тарихи вакыйгалар эченђ алып, сђнгатьчђ сурђтлђгђн, моныћ белђн ул њзенчђлекле милли роман тудырган.

Романныћ беренче китабы Октябрь революциясе кљннђре, колхозлашу елларында барган сыйнфый кљрђш вакыйгаларын эченђ алган олы бер дђверне – Бљек Ватан сугышына кадђрге чорны сурђтлђсђ, икенче китабында исђ Бљек Ватан сугышы елларында совет кешелђренећ фронтта џђм тылда књрсђткђн батырлыклары, ул еллардагы халыкныћ бљтен  халык батырлыгына ђверелгђн рухи кљчен џђрьяклап тирђн итеп яктырта алган.

Ђсђрдђ тарихи вакыйгаларны тњбђндђгечђ књрсђтергђ була:

1. Октябрь революциясе кљннђре (1917-1918 еллар).

2. Гражданнар сугышыныћ канлы–фаќигале кљннђре чагылышы (1919-1921 еллар).

3. Колхозлашу елларында авылда барган сыйнфый кљрђш сурђтлђнње. (1928-1939 еллар, бишьеллыклар чорын кертеп).

4. Бљек Ватан сугышы џђм бу елларда авыл тормышы  бирелеше (1941-1945 елда). Ќыеп кына ђйткђндђ ђсђрдђ Иртеш буена урнашкан Ялан авылы язмышында 1917-1945 еллардагы илебез тарихы сурђтлђнђ.

Ђсђрнећ тљп герое Мљхђммђт туганда ђле иске заман хљкем сљрђ, ул шул заманныћ хђлле-хђлсез крестьян агайларын, џљнђрчелђрен, байларын, вак  сђњдђгђрлђрен, мулла–мљэзиннђрен, хђлфђлђрен, мђчет-мђдрђсђлђрен, ярминкђ–базарларын књреп кала, ђ революциядђн соћ Мљхђммђт кичергђн вакыйгаларны санап бетерерлек тђ тњгел. Аларны ђнђ 20 гасыр эчендђге тарихи чорларга бњлеп (1917, 1918, 1919-1921, 1928-1939, 1941-1945 еллар) књрсђтеп њттем инде.

Ђсђрдђ Октябрь революциясе кљннђре 1917 елныћ августында ђле генђ училище тђмамлап, таныклык алган тљп герой Мљхђммђт Уразаевныћ губернатор ље янында Тубылга сљрелгђн патша Николай IIне һәм аныћ гаилђсен тамаша кылырга ќыелган халыкныћ ыгы–зыгысында катнашып чирканчык алуы џђм кић мђйданнарга чыккан халыклар ташкынын ќанлы џђм мђгънђле итеп сурђтлђњ белђн башланып китђ. Кан коюлы гражданнар сугышы белђн Мљхђммђт Блюхер дивизиясе составына кергђн Белкин отрядында яћа тљзелгђн совет властен яклап сугышып йљри, ил-халыкка бђла–каза китергђн Колчак отрядын тар–мар итњдђ катнаша. Њзенећ рђхимсезлеге белђн аерылып торган - еш кына туган белђн туганны, ата белђн улны, књрше белђн књршене капма–каршы якларга аерып куйган бу кан коюлы гражданнар сугышы картиналарын Якуб Зђнкиев аерым детальлђрдђ ќентеклђп сурђтли:  "Тубыл шђџђре дњрт йљз ќитмеш сигез кљн Колчак кулында торды. Ул кљннђрнећ ачы хатирђсе булып урамнарда дар агачлары, ќимерек йортлар, янган ихаталар, чњплеклђрдђ казынучы саргайган чырайлы бала–чагалар, ятимнђр калды...” Колчакныћ њз кулыннан капитан дђрђќђсе алган Канталеевныћ авыл халкын талау, њтерњдђ ерткычларча кансызлыгын язучы шулай сурђтли: "Карун Рђхмђтулланыћ әшнђлђре кирђк кешелђрне књрсђтђ тордылар: продразверстка отрядында йљргђн Миргалине, Фђхриќамал тњтине акыртып–бакыртып Иртеш буена сљйрђп китерделђр дђ, бђкегђ тљртеп тљшерделђр. Авылныћ ике коммунистын кар љслђп яланаяк байтак типкђлђп йљрттелђр дђ, хђллђре беткђч, юкђ бау белђн њз капкаларына аркылы асып киттелђр...”

1921 елгы ачлык фаќигасе дђ ђсђрдђ реаль вакыйгалар аша сурђтлђнђ. "Иртеш тљбђгенђ шыксыз њлем књлђгђсе љстерђп, ачлык ябырылды. Дизентерия, корсак тифы, чђчђк авыруы, вафа эпидемиясе йљзлђрчђ кешелђрне алып китте.

Колхозлашу еллары да, НЭП заманы да катлаулы, каршылыклы вакыйгаларны эченђ алган зур тарихи чор. Бу еллардагы вакыйгалар Мљхђммђтнећ омтылышлы, каршылыклы кичерешлђре, уйлары, карашлары аша сурђтлђнђ. Халыкны колхозларга берлђштерњдђ, ялгышлардан абына–арына, књп эшлђргђ туры килђ аћа. "Чека подвалында њткђргђн шомлы тљндђ дђ Мљхђммђт моћачы башыннан њткђн хђллђрне књз алдына китереп књћеле сыкрап куйды. ...кешелек тарихында Уразаевны ныклап ияртеп киткђн дљнья гамђллђренђ баш–аягын катнаштырып ике генђ вакыйга булып њткђн лђбаса. Беренчесе – гражданнар сугышы булса, икенчесе – колхоз тљзњ иде бит. Сугышка яшьли килеш тартып алдылар аны, ђ колхоз тљзешкђндђ исђйгђн, књзе ачылган иде инде ул. Алай да ничаклы хаталар, књпме њкенечлђр калган”.

Бљек Ватан сугышы елларындагы совет кешесенећ батырлыгын, фидакарьлеген, тылдагы авыл халкыныћ хезмђт героизмын, оптимизмын Мљхђммђт, Сания образларын њзђккђ алып сурђтли. Ђсђрдђ Мљхђмђтнећ њз замандашлары  арасында без кемнђрне генђ књрмибез. Авылныћ ил агасы Эссђт, Фђтхуллин, Дђњлђтшђ ђкђ, Һади бабай, Гыйззђтбану тњти, Сания кебек аек карашлы, тђќрибђле љлкђннђре белђн беррђттђн романтик табигатьле яшь геройлары Шамил, Сђрвђр, Мђњлия, Йосыф, Сђлимђ, Мићнурыйлар бар. Аларныћ џђрберсе – њз тормышы, њз кљрђше, њз љметлђре, њз газаплары белђн яшђњче, лђкин тарихи борылышта котылгысыз рђвештђ барысы бергђ кушылып, берсе икенчесенећ ярдђмен тоеп, берсе икенчесенђ йогынты ясап баручы  кљрђшче, ќанлы образлар. Алар шушы кырыс елларда да  яктыга, белемгђ омтылалар, революция алып килгђн саф ќиллђрдђн канатланып, илнећ ышанычлы хуќалары булып њсђргђ хыялланалар. Ђсђрнећ џђр тарихи чорында язучы авылда барган сыйнфый кљрђшне генђ чагылдыру белђн чиклђнми, искиткеч гњзђл табигать, яшьлђр арасында булган мђхђббђт хислђренђ дђ зур урын бирђ. Авторныћ Иртеш елгасын сихри сурђтлђве књћелдђ соклану хисе тудыра. Китапны укыганда аларныћ џђрберсе белђн сљйлђшеп, серлђшеп утыргандай буласыћ, телђктђшлек итђсећ, борчыласыћ.

Шул рђвешчђ "Иртеш таћнары” романы Иртеш буе татарлары тормышында барган тарихи вакыйгалар аша шул еллардагы илебез тормышын књз алдына китерергђ ярдђм итђ.

Люция ХЂБИБУЛЛИНА,

ветеран укытучы.